Od 2017 roku obowiązują przepisy, które pozwalają Prezesowi UOKiK weryfikować wykorzystywanie przewagi kontraktowej. Teraz nowa ustawa rozszerza zakres podmiotowy o organy publiczne, o których mowa w art. 4 ustawy z 11 września 2019 r. - Prawo zamówień publicznych, czyli m.in. o jednostki sektora finansów publicznych i państwowe jednostki organizacyjne nieposiadające osobowości prawnej. Oznacza to, że ustawa obejmuje transakcje również między przedsiębiorcami, a organami publicznymi.

Dalej, nowa ustawa rozszerza definicję produktów rolnych i spożywczych na produkty wymienione w załączniku I do Traktatu o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej, np. tytoń, pasze, żywe zwierzęta, nasiona i owoce oleiste, żywe drzewa oraz obejmuje produkty przetworzone z tych produktów, a które przeznaczone są do spożycia.

Dodatkowo nowa ustawa uzupełnia definicję przewagi kontraktowej, wskazując, iż dla oceny dysproporcji w potencjalne ekonomicznym należy brać pod uwagę kryterium obrotowe. Ta zmiana powraca, w pewnym zakresie, do rozwiązania, które zostało uchylone w 2018 roku. Ustawa, odwzorowując Dyrektywę, wskazuje sześć poziomów obrotów rocznych, poczynając od 2 do 350 mln euro. W sytuacji gdy podmiot wchodzi w skład grupy kapitałowej, należy uwzględnić obrót całej takiej grupy. Warto jednak nadmienić, że Prezes UOKiK w swoich ostatnich decyzjach dla oceny przewagi kontraktowej posiłkował się właśnie progami Dyrektywy. Z drugiej strony kwestia ta nie była do końca jasna gdy, jak się wydaje, oceniając obrót np. dostawcy weryfikował w ostatnio wydanej decyzji jedynie jednostkowe dane finansowe, nie patrząc na grupę kapitałową, do której dany dostawca należy.
Ustawa wprowadza katalog szesnastu praktyk, dzieląc je na dziesięć praktyk bezwzględnie zakazanych (tzw. praktyki czarne) oraz sześć praktyk, które mogą być stosowane pod warunkiem spełnienia odpowiednich okoliczności wskazanych w Ustawie (tzw. praktyki szare). Katalog praktyk nadal pozostaje katalogiem otwartym. Z praktycznego punktu widzenia niezwykle istotne jest dodanie, z inicjatywy Prezesa UOKiK, zakazu stosowania rabatów retrospektywnych standardowo stosowanych w branży. Nie każde jednak nałożenie rabatu retro będzie wiązało się z naruszeniem ustawy. Patrząc chociażby na wnioski płynące z raportu Prezesa UOKiK dotyczącego rabatów, Prezes UOKiK nie powinien kwestionować rabatu retro, m.in. wtedy gdy wynika on z zawartej umowy, gdzie zostały dokładnie określone warunki rabatowania oraz jego mechanizm, tak aby dostawca mógł wyliczyć rabat (można wskazać mechanizm rozliczania, a nie konkretną kwotę), a wszelkie zmiany w rabacie wynikają z nadzwyczajnych i obiektywnych okoliczności. Kwestia ta z pewnością będzie nadal przedmiotem sporu z Prezesem UOKiK.

Ustawa nie zmienia wysokości kary (w dalszym ciągu 3% obrotu), natomiast nowym rozwiązaniem jest procedura dobrowolnego poddania się karze (uruchamiana na wniosek przedsiębiorcy lub z urzędu), o ile przyczyni się to do przyspieszenia postępowania. Kara będzie mogła zostać obniżona nawet o 50%. Niemniej jednak o zastosowaniu procedury oraz o wysokości obniżki decydować będzie Prezes UOKiK. Bez informacji o ile może zostać obniżona kara i w jakich okolicznościach, przedsiębiorcy mogą nie być nią zainteresowani ze względu na dużą niepewność.

W 2020 roku Prezes UOKiK wszczął 42 postępowania z zakresu przewagi kontraktowej, z czego 36 postępowań wyjaśniających oraz 6 w sprawie praktyk nieuczciwe wykorzystujących przewagę kontraktową. Również 2020 rok to rekordowa kara 723 mln zł za pobieranie rabatów wstecznych, które według Prezesa UOKiK nie były wcześniej ustalone w umowie.

Rok 2021 również wiąże się ze wzmożoną działalnością Prezesa UOKiK. Świadczy o tym chociażby nałożona kara 76 mln zł za rzekome nakładanie na dostawców szeregu dodatkowych i nieuzasadnionych opłat. Dodatkowo Prezes UOKiK bada rynek. W raporcie Prezesa UOKiK na temat polityki rabatowej wskazano kwestie wzbudzające jego wątpliwości, np. wprowadzanie nowych rabatów po dokonanych transakcjach, ustalanie z dostawcami warunków współpracy, w tym warunków rabatowania, na dany okres już po jego rozpoczęciu czy jednoczesne stosowanie wobec dostawców wielu rabatów czy akcja "COVID 100" mająca na celu m.in. weryfikację czy epidemia nie jest pretekstem do wprowadzania niekorzystnych zmian w umowach.

Można zakładać, że nowa ustawa jeszcze bardziej zwiększy aktywność Prezesa UOKiK na rynku spożywczym. W szczególności, Prezes UOKiK może mocno skupić się na rabatach retroaktywnych, o których "ubranie" w praktykę wnioskował na etapie legislacyjnym.

Dyrektywa wdrażana jest we wszystkich krajach Unii Europejskiej. Kraje członkowskie mają możliwość ustalenia bardziej rygorystycznych wymagań, z czego kraje niejednokrotnie skorzystały. Dla przykładu Belgia, Czechy, Francja, Węgry, Włochy, Słowacja, Hiszpania czy Szwecja nie zdecydowały się na wprowadzenie progów decydujących o przewadze kontraktowej jak wyszczególniono w Dyrektywie, wprowadzając swoje własne progi lub nie wprowadzających ich wcale. Z kolei Niemcy umieścili trzy szare praktyki na liście praktyk bezwzględnie zakazanych (tzw. czarnych), w tym praktykę polegającą na zwrocie dostawcy przez nabywcę niesprzedanych produktów bez zapłaty za te produkty lub za ich unieszkodliwianie.
Może to rodzić praktyczne problemy dla międzynarodowych grup. Dostosowanie swoich praktyk oraz w szczególności umów do obowiązujących lokalnych regulacji może bowiem stanowić pewne wyzwanie podkreślają radcowie prawni Marta Banaś i Mikołaj Piaskowski z kancelarii Baker McKenzie.